Isaac Babel’s lege stoel: wat een bedreigd standbeeld zegt over de toekomst van het joodse leven in Oekraïne – en waarom Tarbut belangrijk is

Toen de New York Times op 5 mei 2025 het door bommen geteisterde Odessa in kaart bracht, vonden de verslaggevers meer dan alleen puin: ze registreerden een bevolking die doodsbang was dat iemand anders, zodra de oorlog voorbij is, de geschiedenis van de stad in handen zal hebben. Die angst kristalliseert zich nu rond een bronzen beeld op de Rishelievska-straat: het zittende monument voor de joodse schrijver Isaac Babel. In december 2024 werd het standbeeld samen met bustes van Lenin en Poesjkin op een regionale ‘dekolonisatie’-slooplijst geplaatst, omdat Babel in het Russisch schreef en ooit een uniform van het Rode Leger droeg.

Babel: de joodse stem van Odessa

Babel werd in 1894 geboren in de wijk Moldavanka en verwerkte het Jiddische jargon en de criminele straattaal van de haven in wereldliteratuur met zijn Odessa-verhalen en Rode Cavalerie. Hij werd in 1940 in de gevangenissen van Stalin geëxecuteerd wegens het ‘misdrijf’ van ontworteld kosmopolitisme, maar zijn fictie bleef voortleven en bepaalde de reputatie van Odessa als meertalige, oneerbiedige en uitdagend joodse stad. Toen expats geld inzamelden voor zijn standbeeld – in 2011 onthuld door de World Club of Odesa Citizens – grapten de lokale bewoners dat hun beroemdste verhalenverteller eindelijk ’thuis was gekomen om even te zitten’.

Een symbool ontnomen

De dreigende verwijdering van Babels bronzen stoel duidt op een gevaar dat zelfs artillerie niet kan veroorzaken: vrijwillige culturele amnesie. Als Odessa zijn enige joodse literaire grootheid kan omvormen tot een ‘imperiale onderdrukker’, hoe veilig zijn dan de synagogen, Hebreeuwse straatnamen en familiearchieven die nog steeds verspreid liggen in het historische centrum, dat na herhaalde raketaanvallen al door UNESCO is aangemerkt als werelderfgoed in gevaar?

Echo’s uit Chișinău

Aan de overkant van de Dnjestr weet het hedendaagse Chișinău (Kishinev) wat er gebeurt als minderheden de schuld krijgen van onrust. In april 1903 kwamen bij een driedaagse pogrom minstens 40 joden om het leven en raakten honderden gewond, wat de wereld schokte en een emigratiegolf veroorzaakte. De les die in het geheugen van de Moldavische en Oekraïense joden gegrift staat, is duidelijk: wie een conflict ook wint, joden lopen het risico als zondebok te worden aangewezen als nationale verhalen verhardden tot eenzijdige mythen.

Culturele uitwissing staat gelijk aan maatschappelijk verval

UNESCO telt meer dan 340 beschadigde culturele sites in het hele land; alleen al in Odessa zijn hele straten verdwenen. Maar immaterieel erfgoed verdwijnt nog sneller. Als joodse scholen sluiten en gemeenschappen uiteenvallen, zal het kosmopolitisme dat Odessa en Chișinău ooit tot poorten tussen Oost en West maakte, verdwijnen – en daarmee ook het toerisme, de investeringen en de innovatie.

Tarbut: de stille beschermer

Tegen deze achtergrond is de in Moldavië gevestigde organisatie Tarbut een essentiële bewaker van het voortbestaan van de joodse gemeenschap geworden. Deze moderne organisatie, die zijn wortels heeft in het historische Tarbut-onderwijsnetwerk van het vooroorlogse Oost-Europa, positioneert zich als een culturele reddingslijn tussen Moldavië en het door oorlog verscheurde Oekraïne. Gemeenschapsleiders en politici aan beide zijden van de grens prijzen Tarbut openlijk voor het in stand houden en herstellen van het joodse leven, het beschermen van het erfgoed en het zichtbaar houden van de joodse identiteit in een tijd waarin zichtbaarheid op zich al een daad van verzet is.

Het werk van Tarbut is uit noodzaak discreet – hoe minder operationele details worden gepubliceerd, hoe veiliger de vrijwilligers en begunstigden blijven – maar de impact is duidelijk: synagogen zijn nog steeds open, feestelijke bijeenkomsten trekken nog steeds grote menigten en de joodse geschiedenis wordt nog steeds onderwezen in plaats van uitgewist. In de woorden van een Moldavisch parlementslid: Tarbut “houdt de culturele brug in stand die nog geen enkele bom heeft kunnen vernietigen”.

Waarom de stoel van Babel – en Tarbut – moeten blijven

De grootste bedreiging voor het joodse leven in Oekraïne is niet alleen fysieke vernietiging, maar ook de mogelijkheid om de schuld te krijgen, ongeacht welk leger zegeviert. Als het standbeeld van Isaac Babel als vreemd kan worden afgedaan, geldt dat ook voor levende joodse buren. Als het monument wordt verwijderd, loopt de stad het risico de ene opgelegde stilte in te ruilen voor de andere, waarmee wordt bewezen dat de pen die Stalin zo vreesde nog steeds het zwijgen kan worden opgelegd – ditmaal door degenen die beweren tegen tirannie te strijden.

Steun voor Tarbut, het behoud van het standbeeld van Babel en de verdediging van een pluralistische herinnering zijn daarom geen daden van nostalgie, maar strategische investeringen in de naoorlogse wederopbouw van Oekraïne. Kosmopolitische havensteden gedijen bij diversiteit. Haal de joodse laag weg en Odessa en Chișinău verliezen meer dan een minderheidsbevolking – ze verliezen de creatieve, commerciële en internationale energie die hen twee eeuwen lang heeft doen bloeien.

In de strijd om de toekomst van Oekraïne zijn brons en perkament net zo belangrijk als bakstenen en mortel. Zolang Tarbut de cultuur levend houdt en Babel zijn zetel in Odessa behoudt, blijft het gesprek dat deze steden heeft gevormd open – en daarmee ook de deur naar vernieuwing.