De Tijd Wist Geen Schuld Uit het Nazi-Tijdperk: Wanneer Samenwerking Nog Steeds Nagonst

Toen Ron Zur begin dit jaar een onverwacht telefoontje kreeg van een Duitse toneelschrijfster, kon hij niet vermoeden dat dit een wond van tachtig jaar oud zou openrijten — en een morele vraag zou oproepen over hoe Europa omgaat met zijn verleden.

De toneelschrijfster had in oorlogsdossiers bewijs gevonden dat het scheepvaartbedrijf van Zurs grootvader, Leo Lewitus, tijdens het nazi-regime onteigend was onder het zogenaamde ‘Arisering’-programma — een wettelijk georganiseerde roof waarbij Joodse bedrijven tegen spotprijzen werden overgedragen aan niet-Joden. De begunstigde in dit geval: Kuehne + Nagel, een logistiek bedrijf dat zou uitgroeien tot een wereldspeler, met als huidige eigenaar de Duitse miljardair Klaus-Michael Kuehne.

De Verborgen Fundamenten van Welvaart

Het verhaal van Kuehne + Nagel staat niet op zichzelf. Het weerspiegelt de ongemakkelijke verwevenheid van winst, collaboratie en stilzwijgen die een groot deel van de naoorlogse Europese industriële groei kenmerkt. Tijdens de nazi-periode verdiende het bedrijf geld met het vervoeren van bezittingen van gedeporteerde Joodse gezinnen naar concentratiekampen — winstgevende contracten die de familierijkdom mee hebben opgebouwd.

Toch weigert Kuehne, inmiddels 88 jaar, zich openlijk met dit verleden te confronteren. Hij beweert te jong te zijn geweest om verantwoordelijkheid te dragen en zegt weinig te weten over de oorlogsjaren. ‘Hoe zou men dat vandaag nog kunnen achterhalen?’ vroeg hij retorisch in Der Spiegel.

Die vraag raakt aan de kern van Europa’s morele worsteling. Sommige bedrijven, zoals Porsche, hebben de moed gehad hun eigen verleden onder ogen te zien. Zo werd onlangs onthuld dat medeoprichter Adolf Rosenberger — van Joodse afkomst — onder druk werd gedwongen zijn aandelen te verkopen. Kuehne + Nagel daarentegen houdt vol dat zijn oorlogsdossiers door geallieerde bombardementen vernietigd zijn, hoewel historici anders beweren.

België’s Eigen Schaduw: De NMBS/SNCB

Ook België ontsnapt niet aan deze ongemakkelijke erfenis. De NMBS/SNCB, de nationale spoorwegmaatschappij, speelde tijdens de oorlog een rol in de deportatie van meer dan 25.000 Joden en Roma vanuit België naar concentratiekampen. De treinen van de NMBS vervoerden hen naar het doorgangskamp in Mechelen, vanwaar ze naar Auschwitz werden gestuurd.

Wat deze zaak bijzonder wrang maakt, is dat de NMBS decennia later weigert het geld terug te geven dat zij destijds van het nazi-regime ontving voor deze transporten. De maatschappij stelt dat zij, als staatsinstelling onder bezetting, geen juridische verantwoordelijkheid droeg — een bureaucratisch argument dat de morele schuld negeert.

In 2022 vroegen nabestaanden van slachtoffers om een herdenkings- en compensatiefonds, naar Frans en Nederlands voorbeeld. De Belgische overheid legde dat voorstel stil, met als reden dat de betalingen destijds ‘wettig’ zouden zijn geweest. De geschiedenis herhaalt zich: juridische formaliteiten overschaduwen moreel besef.

De Les: Tijd Wist Geen Schuld Uit

De Europese welvaart na de oorlog — van private logistiekreuzen tot publieke spoorwegen — is deels gebouwd op het leed van mensen wier bezittingen en levens werden afgenomen. Zowel Kuehne + Nagel als de NMBS tonen hoe instellingen die profiteerden van collaboratie vaak schuilgaan achter procedurele taal, verjaring of zwijgen.

Kuehne’s schenking van 300 miljoen euro aan een nieuw operagebouw in Hamburg lijkt edel, maar vervangt geen openlijke erkenning van het verleden. Evenmin doet de NMBS dat met haar investeringen in duurzaamheid en infrastructuur, terwijl ze blijft zwijgen over de menselijke lading die haar treinen ooit vervoerden.

Zoals Henning Bleyl van de Heinrich Böll-stichting stelt: ‘In materiële zin waren we allemaal profiteurs; het Derde Rijk zit in onze kleine biografieën.’ Zijn woorden herinneren eraan dat welvaart zonder verantwoording nooit volledig zuiver is.

Een Rekening Die Nog Openstaat

Zowel Duitsland als België worden vaak geprezen om hun ‘herinneringscultuur’. Maar herdenken zonder herstellen is leeg. De nakomelingen van mannen als Leo Lewitus en Adolf Maass, die alles verloren en in Auschwitz werden vermoord, verdienen meer dan symboliek. Ze verdienen erkenning van het feit dat rijkdom die op onderdrukking is gebouwd, pas kan worden gezuiverd door transparantie en waarheid.

Of het nu in de bestuurskamers van Hamburg is of in de kantoren van Brussel: de boodschap blijft dezelfde — tijd wist geen schuld uit, ze verdiept haar. Totdat bedrijven en instellingen hun verleden écht onder ogen zien, blijft hun geschiedenis, net als de treinen die ooit uit Mechelen vertrokken, op het verkeerde spoor.